მაკა (მარინე) ვასაძე
ადამიანისეული ბუნების უცნობი რედაქტორი
დღეს, ფრანგულენოვანი ბელგიელი წარმოშობის მწერლის, ამელი ნოტომის სახელი ქართველი მკითხველისთვის კარგადაა ცნობილი, 2010 წლიდან მოყოლებული, ითარგმნა და გამოიცა მისი არა ერთი პროზაული ნაწარმოები: საწვავი; ლურჯწვერა; არც ევა, არც ადამი; მკვლელის ჰიგიენა; გრაფ ნევულის დანაშაული; ანტიქრისტა. ქართულ ენაზე წიგნების გამოქვეყნებამდე კი, მაესტრო რობერტ სტურუამ რუსთაველის ეროვნული თეატრის მცირე სცენაზე 2007 წელს დადგა „მტრის ნიღაბი“. ნოველის პროზაული თარგმანი ირინა ღოღობერიძეს ეკუთვნის, ხოლო სასცენო ტექსტზე რობერტ სტურუამ და ლილი ფოფხაძემ იმუშავეს. მოკლედ ვიტყვი, რომ სპექტაკლი, რომელშიც თამაშობდნენ ბესო ზანგური (ჟერომ ანგიუსტი) და გაგი სვანიძე (უცნობი, ტექსტორ ტექსტერი), როგორც სარეჟისორო, ასევე, სამსახიობო ოსტატობითაც მაღალ პროფესიულ დონეზე იყო განხორციელებული. ვფიქრობ, „მტრის ნიღაბი“ რობერტ სტურუას 21-ე საუკუნის დადგმებს შორის ერთ-ერთი გამორჩეული, საუკეთესო ნამუშევარია.
დიალოგებში დაწერილი ნოველა „მტრის კოსმეტიკა“ (ორიგინალშიც ასე ეწოდება Cosmétique de l'ennemi, პირველად გამოქვეყნდა 2001 წ.), ადამიანის და მისი ორეულის (შინაგანი ხმის, სინდისის ქენჯნის, შინაგანი „მტრის“) „შერკინებაზე“, „დაპირისპირებაზე“, „შეჯახებაზე“ მოგვითხრობს. მოქმედება აეროპორტში ვითარდება, დიალოგი საქმოსან ჟერომ ანგიუსტს (ბანკის მოხელე) და უცნობს - ტექსტორ ტექსტერს შორის მიმდინარეობს. ნოველაში და პიესაშიც კვანძი იკვრება, როდესაც ჟერომი იჯერებს, რომ ტექსტორი მისი საყვარელი ცოლის მკვლელია (უცნობი მას თავიდანვე ამცნობს რომ მკვლელია). მკითხველი ნელ-ნელა ხვდება, რომ უცნობი ჟერომის ორეულია (ჟერომი ხმამაღლა ყვირის, ეჩხუბება უცნობს, მოდის ორი პოლიციელი, ამშვიდებენ აღელვებულ მგზავრს, ეუბნებიან რომ მის გვერდით არავინაა). და, ბოლოს, კვანძის გახსნა, აღმოჩნდება, რომ სინამდვილეში ჟერომია მოძალადე მკვლელია. სწორედ მან მოკლა საკუთარი ცოლი და მას მერე თითქოს ჩვეულ რიტმში აგრძელებდა ცხოვრებას, მუშაობდა ბანკირად, მივლინებებში დაიარებოდა და ა. შ., მაგრამ... ჟერომი „კლავს“ უცნობს, სინამდვილეში კი თავს იკლავს. დაუსჯელი არავინ რჩება... ფსიქოლოგიური ნიუანსებით აღსავსე ნოველაში, ამელი ნოტომი დეტექტიური ჟანრის ხერხებს იყენებს. ნაწარმოები იკითხება მსუბუქად, მწერალი იუმორის და გროტესკის ელემენტებსაც რთავს ამ მძიმე, დრამატული ამბის თხრობაში. ასევე აღსანიშნია, რომ ამელი ნოტომის თხრობის სტილი, დიალოგები ქმედითია და ალბათ, აქედან გამომდინარე, ნოველა ადვილად გასცენიურდა და შეიქმნა სასცენო ტექსტი.
რობერტ სტურუასეულ ვერსიაში აქცენტი ჟერომის (ბესო ზანგური) პერსონაჟზე კეთდებოდა, მის შინაგან ბუნებაზე, განცდებზე, ტანჯვაზე, გაგი სვანიძის უცნობი, შინაგანი ხმა ჟერომს ქვეცნობიერში მიმალული დანაშაულის ამოტივტივებაში „ეხმარებოდა“. სათაურის ცვლილების გარდა, როგორც აღვნიშნე ნოველას „მტრის კოსმეტიკა“ ეწოდება, სპექტაკლს კი მაესტრომ „მტრის ნიღაბი“ დაარქვა (რაც, ვფიქრობ, უფრო ესადაგება ნაწარმოების შინაარს, იდეას, სპექტაკლში ნიღაბი თამაშდებოდა - პერიოდულად პერსონაჟები ირგებდნენ), ასევე, შემოკლებული იყო ტექსტი, შემოიყვანა სამი - აზროვნების უუნარო, მონა-მორჩილი, სალდაფონ-რობოკოპ-პოლიციელის - პერსონაჟი (ზაზა ბარათაშვილი, ბაჩი ლეჟავა, მამუკა ლორია), იუმორი და გროტესკი უარყო, დეტექტიური მომენტი გაამძაფრა.
თითქმის 20 წლის შემდეგ (2007-2024), ამელი ნოტომის „მტრის კოსმეტიკას“, ახალგაზრდა ქალი რეჟისორი თათა პოპიაშვილი დგამს. ყველა დაინტერესდა რა ინტერპრეტაციას, რა ახალ ფორმას, რა ახალ სათქმელს, რა ახალ კონცეფციას შემოგვთავაზებს რეჟისორი. ზოგმა თქვა: როგორი გაბედული ნაბიჯიაო, ვინაიდან სტურუას სპექტაკლი დღესაც კარგად გვახსოვს.
თათა პოპიაშვილი ამელი ნოტომის ნაწარმოებზე პირველად არ მუშაობს. ბაკალავრის ხარისხის მოსაპოვებლად დადგმული სადიპლომო სპექტაკლი, სწორედ ფრანგულენოვანი ბელგიელი მწერლის მიხედვით, მარჯანიშვილის თეატრის სარდაფში, „საწვავი“ იყო (ხელმძღვანელი ლევან წულაძე). პროფესორის როლს უნიჭიერესი მსახიობი მიშა გომიაშვილი ასრულებდა, როგორც თათა ამბობს, სათეატრო, საშემსრულებლო ხელოვნების შესახებ ბევრი რამ, ლევან წულაძესთან (ბაკალავრიატის საფეხური), თემურ ჩხეიძესთან (მაგისტრატურის კურსი) ერთად, მუშაობის პროცესში, სწორედ მიშასგან ისწავლა. მას მერე, თათამ, საქართველოს სხვადასხვა რეგიონის თეატრში, არა ერთი სპექტაკლი განახორციელა. ამჯერად, ახალგაზრდა რეჟისორმა ამელი ნოტომის „მტრის კოსმეტიკა“ გორის გიორგი ერისთავის სახელობის დრამატულ თეატრში დადგა. პროზაული ნაწარმოების სცენურ ტექსტად ადაპტაციისას, რეჟისორი მწერლის ნოველას, ასევე, რობერტ სტურუას და ლილი ფოფხაძის პიესას - „მტრის ნიღაბი“ - იყენებს. სპექტაკლის სცენოგრაფია და კოსტიუმები გიორგი უსტიაშვილისაა, მონაწილეობენ: გიორგი გოგუაძე, ალექსანდრე (სანდრო) მიკუჩაძე - ღაღანიძე, (რუსთაველის ეროვნული თეატრის მსახიობი), ამირან ქაჩიბაია, ლევან ოზგებაშვილი (საქართველოს დამსახურებული არტისტი).
რეჟისორისა და მხატვრის კონცეფციით სცენაზე განთავსებული მაყურებელი აეროპორტის მგზავრები არიან. გიორგი უსტიაშვილის შექმნილი გარემო აეროპორტის მოსაცდელი დარბაზის ასოციაციას ქმნის - სკამები, შუშის კედლები, საჭიროებისამებრ შუშის კედლებს მიღმა ამონათებული საპირფარეშო, პირველი რიგის სკამების წინ დაფენილი ლურჯი ფერის ნაჭრის ზოლი, რეჟისორისა და მხატვრის ჩანაფიქრით მაყურებელსა და მოქმედ პერსონაჟებს შორის გამყოფი ზოლია, მიუხედავად იმისა რომ მაყურებელი მიმდინარე ამბის მონაწილეა. რეჟისორის გადაწყვეტით სპექტაკლი ზოგადად ინტერაქტიურია, სანდრო მიკუჩაძის უცნობი, დასაწყისიდან ფინალის ჩათვლით, მუდმივად ამყარებს კონტაქტს მაყურებელ-მგზავრებთან. დარბაზში შესვლისას სპექტაკლი უკვე დაწყებულია, ისმის აეროპორტისთვის დამახასიათებელი ხმები, გიორგი გოგუაძის პერსონაჟი - ჟერომი სკამზე ზის, წიგნის კითხვას ცდილობს, ხმა, რომელიც მგზავრებს თვითმფრინავების გაფრენა-ჩამოფრენას ამცნობს, რეისის გაურკვეველი დროით გადადებას გვაუწყებს. პრინციპში რეჟისორი ნოტომის ნოველის თანმიმდევრობას მიჰყვება, მხოლოდ რამდენიმე ცვლილება შეაქვს დადგმაში: ტექსტი შემოკლებულია (ეს მოსალოდნელიც იყო), ნოტომის ნოველაში არსებული მცირედი თხრობითი ამბებიდან ზოგიერთი, საჭიროებისამებრ ქმედებაში გადატანილი. დამატებულია ლევან ოზგებაშვილის დამლაგებლის პერსონაჟი - უნიფორმაში გამოწყობილი, პერიოდულად წმენდს იატაკს, განსაკუთრებული გულმოდგინებით კი ლურჯ ზოლს, დასაწყისში, კულმინაციურ მომენტებში და ფინალში. რეჟისორმა ამ პერსონაჟშიც ასახა ნოტომისეული იუმორი და გროტესკი. ზევით აღვნიშნე, რომ სტურუას „მტრის ნიღაბში“ სამი პოლიციელი იყო, თათასთან ერთია და რეჟისორმა, ამ შემთხვევაშიც, გამოიყენა გროტესკის ხერხი. ამირან ქაჩიბაიას პოლიციელი 60-70 იანი წლების „ჰიპის“ მოგვაგონებს - კოსტიუმით, გრძელი დაწნული თმებით, ნარკოტიკული ზემოქმედების ქვეშ მყოფის, „დაბოლილის“ გამომეტყველებით.
აუცილებლად აღსანიშნია სპექტაკლის მუსიკალური გაფორმება, რომელიც თავად რეჟისორს ეკუთვნის. ეს, ამა თუ იმ ეპიზოდისთვის, გემოვნებით შერჩეული მუსიკალური რიგია, რომელიც ზუსტად ესადაგება პერსონაჟთა შინაგან განწყობას თუ მიმდინარე მოვლენებს. მე-19-ე, მე-20-ე თუ 21-ე საუკუნის კომპოზიტორების, მუსიკოსების, მომღერლების მიქსი - Superpitcher, Patsy Cline, Anne Shelton, Anne Müller, Puccini la bohème, Gabriel Fauré, Richard Wagner - რეჟისორის ინტერპრეტაცია-კონცეფციის თანმხვედრია, აძლიერებს ზემოქმედებას, მუხტს, მაყურებელს ეხმარება უკეთ აღქმაში.
რეჟისორმა უცნობი - ტექსტორ ტექსტერი, სანდრო მიკუჩაძე-ღაღანიძის პერსონაჟი მაყურებლებიდან შემოიყვანა სათამაშო მოედანზე. შემოიყვანა-თქო ვთქვი, მაგრამ ეს უბრალოდ შემოყვანა არ იყო. თანამედროვედ ექსტრავაგანტურ-გამორჩეული, სხეულზე ტატუებით, მუხლ-სამაგრებით, შავი მოკლე შარვლით, გამჭვირვალე მოტკეცილი პერანგით, უცნაური ვარცხნილობით - უცნობი ქარიშხალივით გადაუვლის მაყურებლებს და შემოქანდება ეგრეთ წოდებულ სცენაზე, სწორედ იმ მომენტში, როდესაც ხმა რეისის გადადებას იუწყება. უცნობი აღშფოთებულია რეისის გადადებით, მაყურებელ-მგზავრებთან ამყარებს კონტაქტს, ზოგიერთ მათგანს გვერდით უჯდება, ესაუბრება, ბოლოს გადადის ჟერომთან, დაჯდება მის გვერდით და უწყებს კითხვების დასმას. ამაში, თითქოს გასაკვირი არაფერია, გაფრენის მოლოდინში მყოფი ადამიანები ერთმანეთს რომ გაესაუბრონ, მაგრამ... სანდრო მიკუჩაძის უცნობი, როგორც უკვე ვთქვი - ექსტრავაგანტურია, ცოტათი დემონიზებული, და, თუ სტერეოტიპებით ვიმსჯელებთ, მისგან ყველაფერი მოსალოდნელია. მეორე ნაწილში, უფრო ფინალისკენ მიკუჩაძის პერსონაჟი საქმიანი ადამიანის მსგავს შარვალ-პიჯაკშია გამოწყობილი. თათა პოპიაშვილმა მსახიობთან ერთად უცნობი-ტექსტორ ტექსტერის პერსონაჟში ჩადო იუმორი, გროტესკი, დრამატულობა. სანდრო მიკუჩაძე მთელი სპექტაკლის განმავლობაში, თითქმის საათნახევარი აქტიურ ქმედებაშია, ქარბორბალასავით ტრიალებს, ბზრიალებს, ხან ფიზიკურად და ხან შინაგანი ემოციური მუხტით თავბრუს გახვევს. მის პერსონაჟს თითქოს ყველას და ყველაფრის წალეკვა სურს. მსახიობის პლასტიკა, ჟესტიკულაცია გამომწვევია, თუმცა, იუმორნარევი გროტესკული ქმედებები ღიმილის მომგვრელიცაა და მაყურებელ-მგზავრებში სიმპათიას აღძრავს. ჟერომის განსხეულებული შინაგანი ხმა, სინდისის ქენჯნა - უცნობი - ტექსტორ ტექსტერი, რეჟისორის კონცეფციით, მხოლოდ ჟერომის პერსონიფიცირებული ორეული არ არის, ეს ყველა ჩვენგანის შინაგანი ხმა და სინდისის ქენჯნაა. როდესაც ფინალში ჟერომი თავს იკლავს, ტექსტორი მაყურებელში გადმოდის და კითხულობს: რას უყურებთ? ამას მსახიობი ისე აკეთებს, თითქოს ახალ „მსხვერპლს“ ირჩევდეს გარშემომყოფთა შორის, იგი აუცილებლად ჩაუსახლდება ვიღაცას და მის შინაგან ხმად იქცევა. მანამდე კი, სანდრო მიკუჩაძის ტექსტორ ტექსტერს ნელ-ნელა, მიზანმიმართულად მიჰყავს ჟერომი ბრალის აღიარებამდე და ბოლოს თვითმკვლელობამდე. ალექსანდრე მიკუჩაძე-ღაღანიძე, როგორც აღვნიშნე, საათნახევრის განმავლობაში აქტიურ ქმედებაშია, მსახიობი პროფესიონალურად ართმევს თავს რეჟისორის მიერ დაკისრებულ ამ რთულ ამოცანას. რა თქმა უნდა, ამგვარად ინტერპრეტირებული უცნობის - ტექსტორ ტექსტერის როლის თამაში, მსახიობისგან დიდ ფიზიკურ თუ ემოციურ დატვირთვას მოითხოვს, რაც, ალბათ, რთულია, მაგრამ შესრულებადი, რაშიც ალექსანდრე მიკუჩაძემ დაგვარწმუნა.
ნოველაში, ამელი ნოტომის იუმორი სიტყვების თამაშშიც აისახება. მაგალითად, უცნობი ჟერომს თავს გააცნობს როგორც ტექსტორ ტექსტელს - ტექსტორი მომდინარეობს ტექსტიდან, ტექსტი Textum-იდან, რაც ეტიმოლოგიური მნიშვნელობით ქსოვილის აღმნიშვნელია, ესე იგი, ტექსტორი - ტექსტის სიტყვებით მქსოველს ნიშნავს, ხოლო თავად უცნობს ურჩევნია ტექსტორი ნიშნავდეს ტექსტის რედაქტორს. მწერალი აქ, ალბათ, სიმბოლურად ადამიანის ცხოვრების რედაქტორს, ჩამსწორებელს გულისხმობს. სტურუა - ფოფხაძის პიესაში უცნობის გვარია ტექსტერი (და არა ტექსტელი), ამოღებულია უცნობის სურვილი, მისი სახელი რედაქტორს ნიშნავდეს. თათა პოპიაშვილის სპექტაკლში უცნობის გვარია ტექსტერი, მაგრამ შენარჩუნებულია ნოტომისეული სიტყვათა თამაში - ტექსტორ - ტექსტერი - რედაქტორი.
გიორგი გოგუაძის ჟერომ ანგიუსტის პერსონაჟი თათა პოპიაშვილის სპექტაკლში უფრო ნოტომისეულია, ვიდრე სტურუასეული. რას ვგულისხმობ? პერსონაჟის ფიზიკურ თუ სულიერ ხატებას. რობერტ სტურუასთან ჟერომი უცნობის მსგავსად ახალგაზრდაა, ახალ დადგმაში - შუახნის მამაკაცი. გოგუაძის ჟერომი თავისი ორეული ტექსტორისაგან თითქოს რადიკალურად განსხვავებულია: მშვიდი, გაწონასწორებული, საქმიანი ბანკირი, როგორც უცნობი ეუბნება - ბანკის ინტერესებიდან გამომდინარე არა ერთი ოჯახის დამღუპველი. ძნელად გამოდის წყობიდან, ტექსტორს კარგა ხანი დასჭირდა მისი ემოციური ბუნების შესარყევად, ქვეცნობიერიდან ცნობიერში ცოლის მკვლელობის ამოსატივტივებლად, მაგრამ, როცა აღელდება, ყველაფრის წამლეკავ, შინაგან ბობოქარ ბუნებას გვიჩვენებს.
სტურუას სპექტაკლში ჟერომი ახრჩობს უცნობს სიტყვებით - თავისუფალი ვარ, თავისუფალი! თათა პოპიაშვილის დადგმაში ამელი ნოტომის ნოველის მსგავსად, ჟერომი გაჰყვირის იმავეს, მაგრამ თავს იკლავს კედელზე რამდენჯერმე თავის მიხეთქებით. გიორგი გოგუაძის საბოლოოდ „მხილებული“ ჟერომი, ეგრეთწოდებულ კინკრიხოში ხელს წაავლებს უცნობ-ტექსტორს, მასთან ერთად რამდენჯერმე გაქანდება და ორივენი თავს კედელს ახეთქებენ. რეჟისორმა ვიზუალური ეფექტისთვის ჩაბნელება-ამონათების ხერხი გამოიყენა და საყურებლად ემოციური გახადა. აქვე ვიტყვი, რომ ტექნიკურად ეს ეპიზოდი უფრო დასახვეწია, ტექპერსონალი აგვიანებდა განათების ჩაქრობა-ანთებას. იმედია, დროთა განმავლობაში ეს ხარვეზი გამოსწორდება.
ბოლო ამონათების შემდეგ ტუალეტის იატაკზე თავგატეხილი, დასისხლიანებული ჟერომი აგდია, ქაჩიბაიას პოლიციელი და ოზგებაშვილის დამლაგებელი, გვამს გაიტანენ. სანდრო მიკუჩაძის უცნობი მაყურებლებს შორის აღმოჩნდება და მათ მიმართავს: რას უყურებთ? „შინაგანი ხმა“ ისევ დამნაშავეს დაეძებს, რომ ჩაუსახლდეს გონებაში, ქვეცნობიერში მიმალული ამოუტივტივოს, „ამხილოს“...
ვფიქრობ, სპექტაკლის დადგმისას ახალგაზრდა რეჟისორმა „დანის პირზე იარა“, ვინაიდან ძნელია დრამატული ამბის გადმოცემა გააზავო იუმორთან, გროტესკთან და თან, ეს გააკეთო გემოვნებით, ყოველგვარი გადამეტების გარეშე, დაიცვა ბალანსი. თათა პოპიაშვილმა პროფესიონალურად გაართვა თავი დასახულ მიზანს: ნოველისა და პიესის ტექსტების ორიგინალური „შეზავებით“, მსახიობებთან და მხატვართან ჰარმონიული მუშაობით, გორის თეატრის რეპერტუარს კიდევ ერთი საინტერესო სპექტაკლი შემატა.
https://www.theatrelife.ge/mtrisnigabi?fbclid=IwY2xjawFGUlFleHRuA2FlbQIxMQABHY_YlKawdU9u1IDtF64TPVa2sDAlED5ZyI84QtQ4RJN38KuYLRp_lmfbjA_aem_4v4upCinMh0P9_Kzi1p6LQ