English (UK) თეა კახიანი რეცენზია - ანტიგონე
ანტიგონე, კრეონი და საზოგადოება
არსებობს მოსაზრება, რომ თავისუფლება სხვა არაფერია თუ არა არჩევანის შესაძლებლობა. რაც მეტად გაცნობიერებულია ჩვენი არჩევანი, მით მეტია თავისუფლების ხარისხიც. მაგრამ აუცილებელად გასაკეთებელი არჩევანის პირისპირ დაბნეულებს ეს ცოდნა ვერაფერში გვეხმარება ძირითადად იმიტომ, რომ ხშირად სწორედ თავისუფლების ურყევი ნების დეფიციტს განვიცდით. შეგვიძლია კონკრეტულ ციფრებს ჩავხედოთ. საქართველოში არჩევნებში მოქალაქეების აქტივობის ნაკლებობა მუდმივ პრობლემად რჩება, რაც პროცესების მიმართ ინერტულობასაც აჩვენებს და საკუთარი მომავლის წინაშე პასუხისმგებლობის შიშსაც. ამ თემას ასახავს გორის გიორგი ერისთავის სახელობის დრამატულ თეატრში, ახალგაზრდა სამხატვრო ხელმძღვანელის, დავით ჩხარტიშვილის, პირველი სპექტაკლი, ჟან ანუის „ანტიგონე“ (თ. და ო. ჭილაძეების თარგმანი). წარმოდგენა თავისი კონცეფციით კარგად გამოხატავს თეატრის მხატვრულ კურსს და მის ორიენტირს თანამედროვეობის და აქტიური სამოქალაქო პოზიციების გამოხატვაზე.
საზოგადოებრივი და პოლიტიკური აქტივიზმის მნიშვნელობას ხაზს უსვამს სპექტაკლის პროლოგი - წარმოდგენაზე მისული მაყურებლისთვის თეატრის ჰოლში საარჩევნო უბანია მოწყობილი. მაყურებელს მოუწევს სპექტაკლის დაწყებამდე გაიაქტიუროს ფანტაზია, თავი თებეს მოქალაქედ წარმოიდგინოს და ხმა რომელიმე კანდიდატის სასარგებლოდ მისცეს. კანდიდატებს შორის ერთ-ერთი კრეონია, რომელიც სპექტაკლის ექსპოზიციაში უკვე თებეს ახლად არჩეული მმართველია. მაყურებლის ჩართულობა სპექტაკლის საერთო კონტექსტს ქმნის და მხოლოდ არჩევნებში მონაწილეობით არ მთავრდება. ყველაზე საინტერესო ამ წარმოდგენის კონცეფციაში სწორედ მაყურებლის, იგივე მოქალაქეების ადგილის, ფუნქციის, მნიშვნელობის ხაზგასმაა. სოფოკლეს და შემდეგ ანუის პიესებით ჩვენთვის ცნობილია თუ ვინ არის ანტიგონე, ასევე ვიცნობთ კრეონს, ვიცით ამ გმირების შინაარსი, მათი კონფლიქტიც და საბოლოო არჩევანიც. ერთადერთი რასაც თანამედროვე სამყარო ჯერ კიდევ არ იცნობს, მაგრამ აქტიურად იკვლევს საზოგადოებაა, მისი შესაძლებლობები და რეალური ძალაა. ამ აქტორის როლი ჰიპერრეალურ სამყაროში განსაკუთრებული ყურადღების საგანია. აქვს თუ არა რეალური ძალა საზოგადოებას, თუ ის მხოლოდ მანიპულაციის და ექსპლუატაციის ობიექტია? იარაღი ხელისუფლების ხელში? პიესის სხვადასხვა ინტერპრეტაციის გათვალისწინებით ეს საკითხი კიდევ უფრო ფართო მნიშვნელობას იძენს. სოფოკლეს „ანტიგონეში“ ანტიგონე გმირია, მისი გადაწყვეტილება - მიწა მიაყაროს მზის გულზე დაგდებული ძმის ცხედარს - მორალურად იმდენად გამართლებულია, რომ ადგილს არ ტოვებს სხვა სიმართლის არსებობისათვის. კრეონი სოფოკლეს პიესაში მხოლოდ ანტაგონისტია, ტირანიისა და ბოროტების მსახური. ჟან ანუისთან კი ანტიგონეც და კრეონიც გმირია, მათ ორივეს საკუთარი სიმართლე და არჩევანი აქვთ, ერთი პიროვნების, ხოლო მეორე სახელმწიფო ინტერესების კრებითი სახეა და ორივე იბრძვის საკუთარი დანიშნულების რეალიზებისათვის. იდეათა ამ დრამის მნიშვნელოვანი ფონი კი ხალხია, ძლიერი მოტივატორი და მიზეზშედეგობრიობის განმსაზღვრელი. ანუის პიესაში თებეს ქუჩებში ათიათასი, ასიათასი ერთნაირი ხალხი ირევა, რაც ისმენესთვის შემაკავებელი ბარიერია, შიშის ფაქტორი. სწორედ ამ შიშის გამო ურჩევნია უსახურ მასას შეერიოს და მის ნაწილად იგრძნოს თავი. ანტიგონესთვის პირიქით, ხალხი საკუთარი ინდივიდუალობის წარმოჩენის საშუალებაა, კრეონი კი, თავის მხრივ, ხალხის მსახურებით იმტკიცებს საკუთარ ძალაუფლებას. შეიძლება ითქვას, რომ ამ პიესაში ყველაფერს საზოგადოებრივი აზრი ამოძრავებს. ამიტომ ერისთავის თეატრის ვერსიაში საზოგადოების, როგორც მნიშვნელოვანი აქტორის ხაზგასმა და სპექტაკლში შემოყვანა კონცეპტუალურად საინტერესო ნაბიჯი აღმოჩნდა, თანაც იმ პირობით, რომ ეს საზოგადოება ჩვენ ვართ, თითოეული ჩვენგანი, ვინც ხშირად უბრალოდ მაყურებლის, დამკვირვებლის როლს ვირჩევთ და ხშირად უხერხულობას გვიქმნის მდგომარეობა, როდესაც უფრო მეტ აქტიურობას გვთხოვენ. „ანტიგონეს“ მხატვრული გადაწყვეტა მაყურებლის კომფორტული ზონიდან გამოყვანას გულისხმობს. დ. ჩხარტიშვილის მიერ არჩეული ფორმა არ წარმოადგენს ახალ მიგნებას, ის ინტერაქტიული თეატრის პრინციპზეა აგებული. ქორო (მარიამ არღუთაშვილი, ზაზა ცარულაშვილი, გიორგი ჩაჩანიძე) ანტრაქტის დროს დიალოგში შედის მაყურებელთან, ისმენს განსხვავებულ აზრებს პერსონაჟების და მათი კონფლიქტის შესახებ. გამოყენებული ინტერაქტივი არაერთ სხვა სპექტაკლს გვახსენებს, თუმცა ის არ არის თვითმიზნური. პირიქით, ორგანულად ერგება ჟან ანუის პოლიტიკურ დრამას, რომელიც 1942 წელს, ნაცისტური რეჟიმის მიერ საფრანგეთის ოკუპაციის პერიოდში დაიწერა და თავიდანვე პოლიტიკური კონტექსტი შეიძინა. საქართველოში „ანტიგონეს“ ბოლო დადგმებს პირდაპირ თუ ირიბად რუსული ოკუპაციის საკითხს და მსხვერპლთა ცხედრებით დაუმთავრებელ ვაჭრობას უკავშირებენ. ერისთავის თეატრის სპექტაკლში ასეთი პირდაპირი პარალელი არ იკითხება, თუმცა მთელი წარმოდგენის იდეა, ქვეყნის ზოგადპოლიტიკურ და მენტალურ პრობლემებს ეხება. იმ დროს, როდესაც ქორო აუდიტორიას ესაუბრება, დისკუსიის ნებისმიერი მონაწილე აღმოაჩენს, რომ ისიც მხარეა, კონფლიქტის და პროცესის განმსაზღვრელი ძალა. ამ ნიშნით სპექტაკლი დიდაქტიკურ იერსაც ატარებს, მიმართულია გადაწყვეტილების მიღებისა და არჩევანის გაკეთების პროცესზე და მათი თანმდევი პასუხისმგებლობის გაცნობიერებაზე. ვფიქრობ, არც ეს დიდაქტიკაა გამაღიზიანებელი, რადგან ლირიკული გადახვევის ხასიათს ატარებს და თეატრის მკვლევრებს ახსენებს, რომ მაყურებელიც თანაშემოქმედია და შესაბამისად კვლევის ობიექტიც, თუმცა აუცილებელია ითქვას, რომ ნებისმიერი ჩანაფიქრი ხელოვნებაში შესრულების შესაბამის დონეს მოითხოვს. ერისთავის თეატრის ინტერაქცია მაყურებელთან ავლენს, რომ მსახიობები არ არიან მზად თავისუფალი, დაუდგმელი დიალოგისთვის მაყურებელთან. ცხადია, ასეთი კომუნიკაცია დამატებით უნარებს მოითხოვს, ორატორობისა და მოდერატორობის კომბინაციას. ქორო დისკუსიის წარმართვის დროს არ არის საკმარისად თავდაჯერებული. იგრძნობა, რომ ეს გამოცდილება მათთვისაც ახალია. ჩანს, რომ რეჟისორი ახალგაზრდული გაბედულებით არღვევს მსახიობებისა და მაყურებლის ტრადიციულ მიმართებას და ერთგვარ დისკომფორტს ქმნის მათთვის. სპექტაკლის სცენოგრაფიაც (სერგო შივცი) ამ პრინციპით არის აგებული. ავანსცენაზე მოწყობილი წყლით დაფარული აუზი არც თუ მოსახერხებელია გადასაადგილებლად, ის მსახიობებს აიძულებს ხის პალეტებზე იმოძრაონ და მაყურებელთა დარბაზში საგანგებოდ გამზადებულ ფიცარნაგზე გამოვიდნენ. სცენის სიღრმე ჩაკეტილია უზარმაზარი რკინის კედლით, თითქოს აღარ არსებობს უკან დასახევი გზა და ერთადერთი რაც დარჩა მაყურებლის და მსახიობის დაახლოების შესაძლებლობაა. მიუხედავად რკინის კედლისა, სცენურ სივრცეს მასშტაბი არა აქვს დაკარგული. შეიძლება პირიქითაც ითქვას, ამ გადაწყვეტით სპექტაკლმა მონუმენტურობა შეიძინა, განათებისა და სწორი კომპოზიციის წყალობით დიდ მხატვრულ ტილოდ გარდაიქმნა. ჩანს, რომ რეჟისორი სივრცეს კარგად ფლობს, რაც სასიხარულოა იმდენად, რამდენადაც სივრცის განაწილების, მისი ათვისების საკითხი თანამედროვე ქართული თეატრის ერთ-ერთი გამოკვეთილი პრობლემაა.
სპექტაკლში ილუზიისა და სინამდვილის მონაცვლეობა, გამოყენებული ვიდეოინსტალაციებით, იქცევს ყურადღებას. პროექციით ნაჩვენებია ახალი ამბები თებეს არჩევნების შედეგების შესახებ, რასაც პერსონაჟების პორტრეტებიც მოყვება. არც თუ მაღალი ხარისხის, home made სტილის ვიდეოებს(ავტორი ზურაბ მძინარაშვილი), წარმოდგენაში, ციფრული თანამედროვეობის იერი შემოაქვთ. საჯარო, საინფორმაციო მატარებლების ძალას ვგრძნობთ. მეფე კრეონი გამარჯვებას ოჯახის წევრებთან ერთად ღვინის ბოკლებით აღნიშნავს და მხოლოდ ამის შემდეგ ვრჩებით პერსონაჟებთან უშუალო, ინტიმურ გარემოში. ვხვდებით, რომ ის რაც საჯაროდ ხდება, შესაძლოა დიდი ილუზია იყოს, დაშორებული რეალობას და სიმართლეს. ვფიქრობ, წარმოდგენაში სინამდვილის ეს მყიფე განცდა წარმოდგენის ძირითად იდეას უსვამს ხაზს. გვაგრძნობინებს, რომ მთავარი სიმართლის ხარისხის შეფასება კი არა, იმ პასუხისმგებლობის გაცნობიერებაა, რომელიც ჩვენ გადადგმულ ნაბიჯებს აუცილებლად მოჰყვება. გამოჩნდებიან ისეთებიც, რომლებიც გაიაზრებენ და არც შეუშინდებიან ამ მიზეზშედეგობრიობას. გახდებიან ანტიგონეები ან კრეონები.
ანტიგონე, სოფი მაიერის შესრულებით ბავშვური, თინეიჯერული გარეგნობის მიუხედავად უკვე ზრდასრულია, მყარი ღირებულებებით ნაკვები. ოიდიპოსის ქალიშვილმა, მამის მსგავსად, თითქოს საკუთარ დაბადებამდე იტვირთა გმირად ყოფნის პასუხისმგებლობა. სოფი მაიერის ანტიგონე, მიუხედავად იმისა, რომ დამდგმელებმა განზრახ მოაშორეს ყოველგვარი ვიზუალური მომხიბვლელობა, მხოლოდ შინაგანი ენერგეტიკის ხარჯზე ახერხებს მაყურებლის ყურადღების, სიმპათიის და თანაგრძნობის გამოწვევას. ვფიქრობ, ავტორებმა გადააჭარბეს როდესაც აქცენტი გააკეთეს გმირის დემონსტრაციულად ულამაზო გარეგნობაზე. მართალია, პიესაშიც ხაზგასმულია, რომ ანტიგონე არ არის ლამაზი, მაგრამ უდავოა, მსახიობს, რომელსაც მომადლებული აქვს გარეგნული და სცენური მომხიბვლელობა, ეს იარაღი უმოწყალოდ არ უნდა ჩამოართვა. ერისთავის თეატრის სცენაზე ანტიგონეს ღია ფერის, მაღალწელიანი ჯინსი და მოუხეშავი ქურთუკი აცვია. საერთოდ, კოსტიუმების მხატვრობა სპექტაკლის ერთ-ერთი სუსტი მხარეა. კრეონისა და ჰემონის სამოსი კლიშური და უგემოვნოა. ამ ფონზე ისმენეს ულამაზესი მწვანე კაბა და ყვითელი, მაღალქუსლიანი ფეხსაცმელი კონტრასტულად გამოიყურება. რა თქმა უნდა, პრეტენზია არ ეხება კოსტიუმებითა და სცენოგრაფიით წარმოდგენილ ზედროულ ეპოქას, სადაც მოქმედების ადგილი და დრო გაურკვეველი და დაუდგენელია. თავიდანვე ცხადია, რომ შემოქმედებითი ჯგუფი ამ განუსაზღვრელობითაც თანამედროვეობაზე გველაპარაკება, დღევანდელობაზე, რომელშიც ირეკლება ზოგადი დრო, თავისი ერთი და იგივე მატრიცებით. უკმაყოფილება დადგმის თანმიმდევრული მეთოდების ნაკლებობას ეხება, მეტ გაბედულებას ახალი ხერხების მოფიქრებაში. სპექტაკლს ძალიან აკლია მოქმედება. დიალოგი ხშირად მხოლოდ გრძელ ტექსტებად აღიქმება, ჭკვიანურ სიტყვებად, რაც არ ვიზუალიზდება და შესაბამისად დიდხანს ვერ რჩება თანამედროვე მაყურებლის ათასგვარი შემთხვევითი თუ მიზნობრივი იმიჯებით დატვირთულ მეხსიერებაში. აღსანიშნავია, რომ მსახიობების საკომუნიკაციო ენა უშუალო და ბუნებრივია. ამ მხრივ, წარმოდგენაში დაკავებული მსახიობების ნამუშევარი დასაფასებელია. მათი მეტყველება, უმრავლეს შემთხვევაში, ორგანულია, თავისუფალი ფორსირებისა და დეკლამაციისგან.
კახა ბერიძის მიერ შესრულებული კრეონი ინტელექტუალი მმართველია. მას მთლიანად გაცნობიერებული აქვს საკუთარი მოვალეობა ხალხის წინაშე. მზად არის წესრიგს და კანონს დაუმორჩილოს ყველაფერი. ამ პროცესში ხალხის კეთილდღეობა და მისი პირადი წარმატება ერთი და იგივეა. ამიტომ პირადი შეგრძნების დონეზე განიცდის საზოგადო საჭიროებებს და ამავდროულად ახერხებს ცივი გონებით გადაჭრას შემხვედრი პრობლემები. სწორედ ამაშია კრეონის ძალა და მოქმედების ღერძი. მსახიობი მისი გმირის ხასიათში სახელმწიფო მოხელის თვისებებთან ერთად გვაჩვენებს ადამიანურ, გულწრფელ დამოკიდებულებებსა და ემოციებს. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგჯერ უჭირს ემოციური და გამომსახველობითი ბალანსის დაცვა, შესრულებული როლი მსახიობის შემოქმედებითი ბიოგრაფიის მნიშვნელოვანი მონაკვეთია.
გამორჩეულია სპექტაკლის კულმინაცია, სადაც კრეონი ეთეოკლესა და პოლინიკეს ისტორიას უამბობს ანტიგონეს. კრეონი პარტერში მიკროფონთან დგება და ვიდრე ძმების შესახებ ნამდვილ ამბავს გვიყვება, სცენაზე მოწყობილ დიდ ეკრანზე მის სახეს მსხვილ პლანში ვხედავთ. ეს ნატურალური მიახლოება ადამიანის სხეულთან, მისი ფაქტურის დათვალიერება განსაკუთრებულ მხატვრულ ეფექტს ახდენს. გვიჩნდება განცდა, რომ ადამიანის არა გარეგან, არამედ შინაგან მხარეს ვუყურებთ, მთლიანად გაშიშვლებულს და დაუცველს. ამ სიშიშვლის და დაუცველობის ძალა აიძულებს მსმენელს, ირწმუნოს გაგონილი. ანტიგონე ამ სიტყვებში, როგორც წყალში ისე იძირება და სულს ძლივს ითქვამს. ამ გარდამტეხ მომენტში ის აცნობიერებს, რომ ერთადერთი საყრდენი საკუთარი ნებით გაკეთებული არჩევანია და რადგან დარწმუნებულია, რომ ნამდვილი სილამაზის გზა ტანჯვაზე გადის, ბედნიერება კი მარტივად არ მოიპოვება - ცხოვრებას საბოლოოდ ეუბნება არას, მიკროფონთან კრეონის ადგილას მდგომი.
დახვეწილ მხატვრულ სახეებს ქმნიან ისმენე (გვანცა კანდელაკი) და ძიძა (ლიკა კევლიშვილი). ისმენე გლამურული, თანამედროვე გოგოს ინტერესებსა და მანერებს შორის პოულობს საკუთარი დის მიმართ თანაგრძნობის ძალასაც. მისი სურვილი, პასუხისმგებლობა გაინაწილოს ანტიგონესთან ერთად, კრეონის საბოლოო გადაწყვეტილებასაც განსაზღვრავს. ხოლო მზრუნველ, მოსიყვარულე ძიძასთან დიალოგში იხსნება ანტიგონეს შეუპოვარი ხასიათი. შოთა ხანჯალიაშვილის ჰემონი ზედმეტად პასიურია მთელი წარმოდგენის განმავლობაში, მხოლოდ მამასთან საბოლოო დიალოგის სცენაში ვხედავთ მის ნამდვილ სახეს. ანტიგონეს შეწყალებაზე უარის მიღების შემდეგ ის ყელში სწვდება კრეონს, მზად არის დაახრჩოს მისი უბედურების შემოქმედი. ჰემონის მცდელობა საბოლოოდ პიესის განვითარებას ხელს არ უშლის. ის ანტიგონესთან ერთად იკლავს თავს. საინტერესოა მერაბ ჭანკოტაძის მიერ შესრულებული ჩაფარი, რომელიც მცველების კრებით სახეს წარმოადგენს. მსახიობი მმართველის ყურმოჭრილ მონასაც თამაშობს, უხეში ფიზიკური ძალის მქონე მცველსაც და მგრძნობიარე ადამიანს, ვისაც სიკვდილმისჯილის თანაგრძნობაც შეუძლია. დამდგმელების რედაქციით სპექტაკლში ვერ ვიპოვით ევრიდიკეს, კრეონის ცოლს. ამ პერსონაჟის შინაარსობრივ დატვირთვას თითქოს ლიკა კევლიშვილის ძიძა ითავსებს, როდესაც ფინალში ვიტყობთ ამბავს მისი სიკვდილის შესახებ.
შემოქმედებითი ჯგუფის მიერ შექმნილი ხასიათები წარმოდგენიდან წარმოდგენამდე უცვლელი რჩება, ხოლო სპექტაკლის ცვლადი აქტორი, აუდიტორია ყოველ ჯერზე თავიდან განსაზღვრავს საკუთარ თავს, აქტიურობის ამპლიტუდას, მოვლენებზე ზემოქმედების ნებასა და თავისუფლების ხარისხს. მიუხედავად იმისა, რამდენად დავიჯერებთ მთელი ამ პროცესის სინამდვილეს, გვრჩება მასზე დაკვირვების უტყუარი ინტერესი და მიღებული შედეგებით უკმაყოფილების განცდა, რომელსაც მერი ბეროშვილის ორიგინალური, მელანქოლიური და მიმზიდველი მუსიკა წარმატებით აღრმავებს.
ავტორი: თეა კახიანი